απόρρητο

Η Διαδρομή του Λωτού περιλαμβάνει τα σημαντικότερα μέρη όπου έζησε ο ιστορικός Βούδας Σακυάμουνι. Η περιήγηση αρχίζει στη Λουμπινί του νοτίου Νεπάλ -γενέτειρα του Βούδα-,συνεχίζει στην Μποντγκάγια της βόρειας Ινδίας-τοποθεσία της φώτισης -, κατευθύνεται στο Σάρναθ-σημείο εκκίνησης του τροχού του Ντάρμα-,της πρώτης διδασκαλίας και, αφού περάσει από διάφορα μέρη μικρότερης σημασίας, καταλήγει στο Κουσιναγκάρ, όπου έσβησε ολοκληρωτικά το Λιοντάρι των Σάκυα. Οι τέσσερις τοποθεσίες αποτελούν τα ιερότερα μέρη του βουδισμού,υποδεχόμενα χιλιάδες επισκέπτες και προσκυνητές κάθε χρόνο. Φαίνεται ότι οι περιπτώσεις περιηγητών από την Ελλάδα είναι εξαιρετικά σπάνιες, αν όχι ανύπαρκτες. Το παρόν βιβλίο αποτελεί πιθανώς την πρώτη ζωντανή μαρτυρία αυτών των τόπων στην ελληνική βιβλιογραφία.

Η Διαδρομή του Λωτού εγγράφεται μέσα στο λίκνο του ινδικού πολιτισμού, την ευρύτερη περιοχή της κοιλάδας του Γάγγη. Η περιήγηση ολοκληρώνεται με την επίσκεψη μεγάλων κέντρων του ινδουισμού: Κατμαντού, Βαρανάσι κι ακόμη Κατζουράχο, Δελχί, Τζαϊπούρ. Πράγματι, ο διάλογος του Βούδα με την επικρατούσα βραχμανική κοινωνία υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα που επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία τόσο του ινδουισμού όσο και του βουδισμού.Οι εντάσεις και οι προκύπτουσες τάσεις, διαμορφωμένες από μια συμβίωση δεκαπέντε αιώνων, αποτελούν, δίχως άλλο, μια από τις συναρπαστικότερες περιπέτειες της ανθρωπότητας.

Μεταφέρω στον αναγνώστη εμπειρίες, γνώσεις και σκέψεις. Σκοπίμως απέφυγα τη συστηματική αναφορά σε οικείες καταστάσεις, ιδέες, θεσμούς, που ενδεχομένως να κάνουν το θέμα προσιτό, αλλά κινδυνεύουν συγχρόνως να το αλλοιώσουν,επιθέτοντας τις γνώριμες κατηγορίες σκέψης, αξίες και  συνήθειες στην ινδική πραγματικότητα  Θεωρώ ότι ο καλλιεργημένος αναγνώστης έχει την πολιτισμική ελευθερία να ενδιαφέρεται για θέματα που δεν άπτονται άμεσα του δικού του διανοητικού κόσμου.

Σημείο αφετηρίας είναι το Κατμαντού, πρωτεύουσα του Νεπάλ. Μεταφερόμαστε,γεωγραφικά και πολιτισμικά, κοντά στους τόπους όπου έζησε ο Βούδας. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Βούδας γεννήθηκε τον 6^ο π.Χ. αιώνα ως πρίγκιπας Σιντάρτα(Siddhārtha) στο ανεξάρτητο κρατίδιο των Σάκυα (Shākya) του νοτίου Νεπάλ. Η έρευνά μας αρχίζει με τα αίτια που τον οδήγησαν να εγκαταλείψει τα εγκόσμια για τον ασκητικό βίο.

Μια από τις πιο μολυσμένες πόλεις του πλανήτη, το Κατμαντού μεγεθύνει τα πολλαπλά αδιέξοδα πολλών ασιατικών χωρών. Η περιρρέουσα φτώχεια, η διάχυτη δυσωδία, η υποβόσκουσα αρρώστια, τέλος, η βωβή απελπισία δημιουργούν την εντύπωση ότι ο ταξιδιώτης αναβιώνει την απογοήτευση του πρίγκιπα Σιντάρτα, όταν ήρθε αντιμέτωπος με τα προβλήματα της κοινωνίας του.

Η βουδιστική διδασκαλία αναφέρεται συχνά στην ματαιότητα των τελετών, όπως,κατά την γνώμη του Βούδα, ασκούνταν στην βραχμανική κοινωνία της εποχής του.Στον ναό του θεού Σίβα (Shiva), στο Πασουπατινάθ (Pashupatināth), τόπο καύσης των νεκρών, ο κύκλος της ζωής και του θανάτου συνειδητοποιείται με τρόπο άμεσο.

Ο Βούδας δίδαξε την ιδανική συμπεριφορά βασισμένη στην αχίμσα (ahimsā), στη μη βία, στην αποφυγή πράξεων που ενδεχομένως να προξενήσουν βλάβη στα έμβια όντα. Ίσως, μάλιστα, να είναι ο μόνος βουδιστικός κανόνας χωρίς εξαίρεση.Στηρίζεται στην ιδέα ότι κάθε έμβιο ον έχει το δικαίωμα να ζήσει την ζωή του σώο και αβλαβές ώστε να εκπληρώσει το κάρμα του. Αντίστροφα, κανένα έμβιο ον δεν έχει το δικαίωμα να θέσει το προσωπικό του όφελος υπεράνω της ζωής, της ακεραιότητας, ακόμη και της ευημερίας, των άλλων έμβιων όντων.

Ο Βούδας έζησε μέσα στην ινδική κοινωνία της εποχής του και η διδασκαλία του γίνεται κατανοητή μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναφοράς. Η σημερινή πραγματικότητα μας δίνει ένα χρήσιμο σημείο αφετηρίας για να κατοπτεύσουμε την κατάσταση του6^ου π.Χ. αιώνα. Το επόμενο βήμα μας είναι να στραφούμε στις βεδικές γραφές,κυρίως στις Ουπανισάντ (Upanishād), για να κατανοήσουμε τις βασικές θρησκευτικές διδαχές της εποχής του Βούδα. Εξετάζουμε την ιδέα του απόλυτου,υπερβατικού μπράχμαν (brahman) και την ταύτισή του με τον εσωτερικό εαυτό,άτμαν (ātman).

Η αναζήτησή μας μάς μεταφέρει στη Λουμπινί (Lumbinī), στο όμορφο πάρκο όπου γεννήθηκε ο Σιντάρτα. Το σημερινό ιερό πάρκο είναι  ζωντανό παράδειγμα του βουδιστικού ιδεώδους της ειρήνης και της γαλήνης. Κείται στη σημερινή επαρχία Τεράι του νοτίου Νεπάλ, μερικά χιλιόμετρα από το αρχαίο Καπιλαβαστού(Kapilavastu). Το σημαντικότερο μνημείο είναι ο ναός της Μαγιαντέβη (Māyādevī),της μητέρας του Βούδα. Εκεί, εκτεταμένες ανασκαφές έχουν φέρει στο φως ερείπια του 3^ου π.Χ. αιώνα. Το ιερότερο σημείο είναι μια πέτρα, όπου διακρίνεται «το ίχνος από το πέλμα του μωρού». Θεωρείται το πρώτο χνάρι του νεογέννητου. Στο πίσω μέρος του ναού υψώνεται η αναθηματική στήλη του αυτοκράτορα Ασόκα (Ashoka).Αναφέρει την επίσκεψή του στον τόπο όπου γεννήθηκε ο Βούδας.

Ο αυτοκράτορας Ασόκα διέδρασε ποικιλοτρόπως με τα ελληνιστικά βασίλεια.Κάποιες επιγραφές του, γραμμένες στην ελληνική γλώσσα, απευθύνονται στους υπηκόους του Γιόνα (Yona). Οι Γιόνα ήταν προφανώς απόγονοι Ελλήνων απομάχων της εκστρατείας του Αλέξανδρου στην βορειοδυτική Ινδία,εγκατεστημένοι στην περιοχή της Βακτριανής. Πιθανώς να περιελάμβαναν και απογόνους Ιώνων εξόριστων, εγκατεστημένων στην περιοχή από τον Δαρείο, μετά την εξέγερση και την καταστολή από τις περσικές δυνάμεις των ιωνικών πόλεων. Ο Ασόκα έστειλε πρεσβείες σε πολλούς βασιλείς, μέχρι την Αίγυπτο και την Ήπειρο,αλλά δεν γνωρίζουμε την έκβασή τους. Η συμβολή αυτού του αυτοκράτορα στην διάδοση και εδραίωση του βουδισμού υπήρξε σπουδαιότατη.

Το ιερό πάρκο της Λουμπινί καταλαμβάνει μια έκταση πέντε τετραγωνικών χιλιομέτρων. Μοναστήρια από διάφορες βουδιστικές χώρες έχουν κτιστεί,κτίζονται ή πρόκειται να κτιστούν. Το πάρκο διασχίζεται από ένα κανάλι. Στην δυτική όχθη εγείρονται τα μοναστήρια της σχολής Μαχαγιάνα (Mahāyāna), ενώ στην ανατολική αυτά της σχολής Θεραβάντα (Theravāda). Στο άλλο άκρο του πάρκου ορθώνεται η εκθαμβωτικά λευκή, ιαπωνική Παγόδα της Ειρήνης.

Η σύνδεση των κοινωνικών προβλημάτων με τα υπαρξιακά διλήμματα του ανθρώπου οδήγησε τον Σιντάρτα να αναζητήσει την φώτιση, την απελευθέρωση από τον κύκλο των μεθυπάρξεων, την τέλεια γνώση και την τέλεια ευσπλαχνία. Η οδός προς την απελευθέρωση ήταν η πρωταρχική αναζήτηση των αναχωρητών της Ινδίας. Εκείνη την εποχή, οι Έλληνες φιλόσοφοι προσπαθούσαν να δώσουν απάντηση σε παράλληλα ερωτήματα. Επεξεργάστηκαν το ιδεώδες του καλού καγαθού, του ενάρετου πολίτη, ο οποίος δραστηριοποιείται μέσα στην πόλη.

Η διαφοροποίηση της ινδικής και της ελληνικής άποψης σχετικά με την αξία της πολιτικής στην προσωπική ανάπτυξη καθόρισε αποφασιστικά τις φιλοσοφικές επιλογές του ανθρώπου. Κατά συνέπεια, οι Έλληνες φιλόσοφοι προσέγγισαν τα μεταφυσικά ζητήματα από θεωρητική άποψη, ενώ οι Ινδοί σοφοί αναζήτησαν το υπαρξιακό θεμέλιο της μεταφυσικής σε συνάρτηση με έναν αποτελεσματικό δρόμο προς την απελευθέρωση από την δυστυχία και τον κύκλο των μεθυπάρξεων.

Τα περισσότερα μέρη όπου έζησε και δίδαξε ο Βούδας βρίσκονται στην επαρχία Μπιχάρ της βόρειας Ινδίας. Το ιερότερο μέρος του βουδισμού είναι ο Μποντγκάγια(Bodhgaya), ο τόπος της φώτισης. Η τοποθεσία, μέσα σε απέραντους ορυζώνες,στις όχθες του ποταμού Νιράντζανα (Nirañjanā), αποτελεί πόλο έλξης για χιλιάδες προσκυνητές. Στο κέντρο του σημερινού χωριού ορθώνεται το Μεγάλο Μοναστήρι της Μεγάλης Φώτισης (Mahābodhi Mahāvihāra). Δίπλα, ένα βαρύ κιγκλίδωμα προστατεύει το Δέντρο της Φώτισης, παγκοσμίως γνωστό ως Bodhi Tree, μια ινδική συκιά (ficus religiosa). Στον ίσκιο του φιλοξενείται το Βάθρο του Διαμαντιού(Vajrāsana), στη θέση όπου κάθισε σε διαλογισμό ο Σιντάρτα και σηκώθηκε ο Βούδας. Στους δρόμους του χωριού έχουν κτιστεί μεγάλα μοναστήρια από διάφορες βουδιστικές χώρες. Καθένα τηρεί το τελετουργικό και τους μοναστικούς κανόνες της πατρίδας του. Μερικά παρέχουν στέγη και τροφή έναντι μικρού συμβολικού ποσού.

Η περιοχή είναι διάσπαρτη με αναμνήσεις πραγματικών ή συμβολικών γεγονότων που προηγήθηκαν ή ακολούθησαν την φώτιση. Κάθε γεγονός αποκαλύπτει μια πλευρά της εμπειρίας της φώτισης. Τα γεγονότα που προηγούνται υπαινίσσονται με τρόπο συμβολικό την τέλεια, ολοκληρωτική και ανεπιφύλακτη ευσπλαχνία του φωτισμένου, καθώς και την αφοσίωση του Βούδα στην απελευθέρωση όλων των όντων από τα δεσμά του κύκλου των μεθυπάρξεων. Η παράδοση λέει ότι, μετά τη φώτιση, ο Βούδας κάθισε σε διαλογισμό για επτά εβδομάδες σε διάφορα σημεία γύρο από το Δέντρο της Φώτισης. Κάθε διαλογισμός είχε σκοπό να αποσαφηνίσει το περιεχόμενο της βουδικής γνώσης.

Ακολουθώντας την πορεία του Βούδα φθάνουμε στο Σάρναθ (Sārnāth), στο Πάρκο με τις Γαζέλες (Mrighadayavana), όπου η βουδιστική παράδοση τοποθετεί την πρώτη διδασκαλία του Βούδα. Οι Τέσσερις Ευγενικές Αλήθειες (Cattari Ariya Saccani), ο πυρήνας αυτής της πρώτης διδασκαλίας, εμφανίζεται ως μνημοτεχνική απαρίθμηση των κύριων σημείων της διδασκαλίας, ενδεχομένως επεξεργασμένη από τον ίδιο τον Βούδα.

Ο όρος ντούκα (dukkha), σύνοψη της Πρώτης Ευγενικής Αλήθειας, έχει αποτελέσει συχνά αντικείμενο παρερμηνείας. Κατά συνέπεια, ακόμη προέχει η λανθασμένη άποψη ότι ο βουδισμός είναι μια απαισιόδοξη θρησκεία με την αντίληψη ότι όλα είναι δυστυχία, πόνος και οδύνη. Μια ακριβέστερη μετάφραση,στηριζόμενη στις λεπτές αποχρώσεις των εννοιών της δυσαρέσκειας, της ανησυχίας και της δυσθυμίας, αποδίδει ενδεχομένως με μεγαλύτερη ακρίβεια την συνήθη χρήση της λέξης στο βουδιστικό λεξιλόγιο. Ντούκα δεν αποτελεί μια διανοητική θεωρία, έναν λόγο περί της αλήθειας. Είναι η ερμηνεία μιας υπαρξιακής κατάστασης, η οποία συνειδητοποιείται μέσω του διαλογισμού.

Μολονότι τον 6^ο π.Χ. αιώνα η ευρασιατική σκέψη ασχολείται πρωτίστως με τα μεταφυσικά ζητήματα, η διδασκαλία του Βούδα διαφοροποιείται. Διδάσκει πώς να συνειδητοποιήσουμε τα πράγματα και όχι τι είναι αυτά σύμφωνα με την λογική σκέψη. Οι προϋποθέσεις της ύπαρξης, καθώς και ο ύψιστος σκοπός του ανθρώπου συνειδητοποιούνται μέσω της βουδιστικής Μέσης Οδού (majjhimā patipadā).Επιγραμματικά, συνίσταται στην ορθή συμπεριφορά, στον ορθό διαλογισμό και στην ορθή γνώση.Ο βουδισμός είναι ένας τρόπος σκέψης και πράξης και όχι μια θεωρεία.

Η σπουδαιότερη, ίσως, «ανακάλυψη» του Βούδα, αφορά τις λανθάνουσες ορμές(samskāra), οι οποίες καθοδηγούν την συνείδηση σε συγκεκριμένες πράξεις προαίρεσης. Στην κλασσική ινδική φιλοσοφία το θέμα έχει αφομοιωθεί μέσα στην θεωρεία του κάρμα, της προθετικής πράξης και του αποτελέσματος αυτής. Τον 6^οπ.Χ. αιώνα το θέμα του λανθάνοντος ψυχικού δυναμικού φαίνεται να αναδεικνύεται πρώτα μέσα στους βουδιστικούς κύκλους. Είναι πιθανό να εκφράζει την βιωματική εμπειρία των διαλογισμών που  προετοίμασαν ή ακολούθησαν την εμπειρία της φώτισης. Τα αρχαία βουδιστικά κείμενα χρησιμοποιούν την έκφραση “καίω” ή “σβήνω” τις ρίζες της απληστίας, φόβου και πλάνης, δείχνοντας, με αυτόν τον τρόπο, την ιδέα της  διαγραφής κάθε κατάλοιπου των βλαβερών καρμικών αιτιών.

Ο Βούδας πέρασε στο παρινιρβάνα (parinirvāna) στο Κουσιναγκάρ (Kushinagar)κοντά στη σημερινή πόλη Γκόρακπουρ (Gorakhpur). Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως έναν αρχαϊκό τύμβο (stūpa) και τα ερείπια των παρακείμενων μοναστηριών.Λέγεται ότι το ταφικό μνημείο έχει αναγερθεί στο ακριβές σημείο, όπου ο δάσκαλος αναπαύτηκε για τελευταία φορά και, αφού πέρασε σε βαθύ διαλογισμό,«έσβησε σαν μια ζωηρή φλόγα».

Σε μικρή απόσταση, στην τοποθεσία Ραμαμπάρ (Rāmābhār), ένα ανέπαφο αρχαίοστούπα σηματοδοτεί τον τόπο όπου στήθηκε η νεκρική πυρά.

Το Κούσιναγκαρ φιλοξενεί λίγα, προς το παρόν, βουδιστικά μοναστήρια, αλλά η περιοχή εξελίσσεται ταχύτατα.

Ο ινδικός βουδισμός δεν γίνεται κατανοητός χωρίς εκτεταμένες αναφορές στην ινδική πραγματικότητα του χθες και του σήμερα. Το Βαρανάσι, ιερή πόλη του θεού Σίβα, το Κατζουράχο, ναοϊκό σύνολο χρονολογημένο από τον 10ο ως τον 12^ο μ.Χ.αιώνα, παγκοσμίου φήμης για τα αισθησιακά και ασυνήθιστα ανάγλυφα που το διακοσμούν, το απόμακρο αναχωρητήριο του Γκάλτα στα περίχωρα της Τζαϊπούρ,προμηθεύουν χρήσιμα σημεία αναφοράς για να κατανοήσουμε τον εξαιρετικό πλούτο της φιλοσοφικής σκέψης, καθώς και τις πολυσύνθετες πνευματικές πρακτικές της Ινδίας.

Το Βαρανάσι (Varānasī), είναι ένα από τα σπάνια σημεία της γης με αδιάκοπη ανθρώπινη παρουσία από τις απαρχές της ανθρωπότητας μέχρι σήμερα. Στραμμένο προς τον Γάγγη, ζει στους ρυθμούς του ποταμού. Η μητέρα Γκάνγκα (Gangā) είναι μια σημαντική μορφή της μητέρας –θεάς στην ινδική θρησκεία. Η αναπαράσταση και η μυθολογία της προξενούν ισχυρούς συνειρμούς προστασίας και ανακούφισης στα  παιδιά της. Τελετουργίες, υγιεινή, σύστημα των καστών, τουρισμός, ένδεια και χλιδή, γιογκικές πρακτικές –όλα συναντώνται και συνυπάρχουν αρμονικά στις όχθες της Μητέρας. Αντιλαμβανόμαστε πώς αναπτύχθηκε η φιλοσοφική σκέψη στους ινδικούς κύκλους. Εορτές, άγιοι τόποι, ναοί είναι σημαντικά σημεία συνάντησης των αναζητητών της αλήθειας κάθε δόγματος.

Το Κατζουράχο (Khajurāho) ανήκει σε μια άλλη πλευρά του ινδουισμού. Αν και έχει ανακαλυφθεί πάνω από δύο αιώνες από τους Βρετανούς, κρατάει ακόμη κλειδωμένα τα μυστικά του. Η αχαλίνωτη φαντασία των καλλιτεχνών, πιθανώς και των βασιλικών αναδόχων τους, προσανατολίζουν προς μια ταντρική ερμηνεία του κολοσσιαίου αυτού έργου. Παρά τις οποιεσδήποτε ερμηνείες, η θεϊκή μακαριότητα του υπερβατικού απόλυτου, είτε ως προσωπικού θεού, είτε ως του απροσδιόριστου υπέρτατου μπράχμαν (brahman), είναι ένα γνωστό θέμα της ινδικής φιλοσοφικής σκέψης από τις πρώτες τουλάχιστον Ουπανισάντ. Η τελετουργική περιφορά γύρο από τους ναούς προσκαλεί τον πιστό να ταυτιστεί με τις θεϊκές απεικονίσεις,προεικάζοντας, με αυτόν τον τρόπο, την υπέρτατη μακαριότητα όταν θα ενωθεί ο εαυτός με το απόλυτο.

Οι διάφορες πλευρές του θείου απεικονίζονται με ακρίβεια στο ναοϊκό συγκρότημα του Γκάλτα (Galta), έξω από τη Τζαϊπούρ (Jaipur). Μια απότομη χαράδρα αποκαλύπτει σταδιακά τους ναούς των γνωστών και άλλων, λιγότερο γνωστών,θεών του ινδουιστικού πανθέου. Στους πρόποδες του βουνού, ο ναός του Κρίσνα και μια δεξαμενή με σμαραγδιά, καθάρια νερά προσφέρουν ανάπαυση, σκιά και εξαγνισμό. Ο περιηγητής προχωρεί από έναν ναό στον άλλο, σε μια συμβολική σειρά επισκέψεων, ενώ ανεβαίνει σε ολοένα και πιο αφηρημένες μορφές του απόλυτου.

της Μαριάννας Μπενετάτου

 

elinepa